Wat leert Kazerne Dossin — het memoriaal, museum en documentatiecentrum over de Holocaust en mensenrechten in Mechelen — ons over toxische polarisatie? Hoe kon het zo ver komen dat ruim zes miljoen mensen werden vermoord? En wat zijn de mechanismen waarop we moeten we letten als we willen dat dit scenario zich niet meer herhaalt?
Wie ooit naar een festival of optreden ging, weet hoe zalig het voelt om je te laten meeslepen door de kolkende mensenmassa, op te gaan in het geheel, je eigen ‘ik’ dat, eventjes, verdwijnt. Euforie!
Maar de massa kan ook dodelijk zijn. De dictatuur gebruikt en stuurt de massa, smeedt ze om tot een machtig politiek wapen. Iedereen achter de Leider, in euforie en extase, trouwe gehoorzaamheid en blinde navolging...
Het begint altijd met uitsluiting, met het brandmerken en vervolgen van mensengroepen om wie ze zijn. Zij die erbij horen en zij die er niet bij horen. Een simplistisch wij-zijdenken dat kan leiden tot een vernietigende, dodelijke kracht die niets of niemand ontziet.
De leider moedigt aan, zweept op, kijkt toe. Gesteund door media die aan banden worden gelegd, politieke tegenstanders die uitgeschakeld en kritische stemmen die gesmoord worden.
Democratie daarentegen is op haar hoede voor de massa. Ze gelooft in de vrijheid en gelijkheid van de mens, ze is tegen discriminatie en pleit voor solidariteit. Dat zijn de bouwstenen van een moderne samenleving die gegrond is op mensenrechten. In de vrije wereld is de massa veelkleurig, divers, multicultureel. Het beleid hangt af van wisselende politiek meerderheden. Vanuit overleg en compromis — toegegeven, dat meestal (veel) tijd vraagt — mikt de democratie op het uitbouwen en versterken van een pluralistische samenleving.
Vrijheid en gelijkheid van de mens, anti-discriminatie en solidariteit zijn de bouwstenen van een samenleving gegrond op mensenrechten
Hoe werd de massa in Duitsland een gevaarlijk politiek wapen? Na de val van het Romeinse Rijk vormden in de negende eeuw de Duitse vorstendommen het brandpunt van de Europese cultuur. Sinds de negentiende eeuw is Duitsland bovendien een industriële grootmacht en dus een hoofdrolspeler.
De politieke eenmaking van Duitsland in 1871 geeft een geweldige impuls aan het nationale gevoel en de Duitse identiteit. Nationalisten cultiveren graag het verschil tussen ‘wij’ (Herrenvolk) en ‘zij’ en voelen zich zo soms ‘beter dan de anderen’, de zogenaamde ‘minderwaardigen’ (Untermenschen). Elitair denken en dominantie hebben stevige wortels in de Duitse cultuur. De ideeën van vrijheid en gelijkheid — de basis van de moderne mensenrechten — nestelen zich maar moeilijk in het Duitse politieke systeem.
De Eerste Wereldoorlog
Duitsland stelt zich offensief op en ontketent in 1914 de Eerste Wereldoorlog. Een opgefokt nationalisme mobiliseert de massa. Ook de moderne technologieën dienen deze oorlog. Het resultaat: gigantische slachtingen en de ervaring dat de vijand uitgeroeid kan worden.
In november 2018 verliest Duitsland onverwacht en totaal de Eerste Wereldoorlog. Het Verdrag van Versailles duwt Duitsland in de afgrond. Het land zinkt weg in armoede en crisis, op het randje van een burgeroorlog. In de chaos ontvlamt een simplistisch rechts nationalisme dat de nederlaag toeschrijft aan communisten en Joden en op wraak zint. In dit crisisklimaat treedt de jonge Adolf Hitler uit het niets op de voorgrond.
Dromen van een nazidictatuur en een mislukte staatsgreep
Hitler leidt vanaf 1921 de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP), kortweg de nazipartij. Die partij droomt openlijk van een dictatuur met een agressief vijandbeeld, vooral gericht tegen communisten en Joden.
In 1923 pleegt Hitler een staatsgreep, die mislukt en hij belandt in de gevangenis, waar hij Mein Kampf (Mijn strijd) schrijft. Daarin toont hij zich een absolute tegenstander van mensenrechten. Hij beschouwt het Duitse volk als een superieur arisch ras tegenover de rest van de mensheid, die hij grotendeels als vijand ziet, met de Joden als de meest geduchte vijand. ‘Raciale tuberculose’ is hoe hij ze omschrijft, een ziekte die uitgeroeid moet worden. Totale ontmenselijking dus.
Hyperinflatie en honger!
Dat alles speelt zich af tegen een achtergrond waarin de Duitse economie helemaal in mekaar zakt met traumatische hyperinflatie tot gevolg: om een brood te kopen, heb je letterlijk een kruiwagen vol bankbiljetten nodig. Wie een oplossing zoekt, denkt al gauw aan een dictatuur. Links en rechts strijden om de massa, met als een van de terugkerende thema’s: honger!
Na de beurscrash van Wall Street in 1929 groeit de nazi-aanhang spectaculair. In 1932 behaalt de nazipartij een verkiezingsoverwinning en de Duitse president Von Hindenburg ziet geen andere uitweg dan Hitler te benoemen tot rijkskanselier en hoofd van de regering.
De eerstvolgende verkiezingen zijn niet meer vrij: de communistische partij is verboden en politieke tegenstanders van de nazi’s zijn op grote schaal opgepakt. Op 23 maart 1933 verkrijgt Hitler een grondwetswijziging, die hem wetgevende macht toekent, buiten het parlement om. De dictatuur van het Derde rijk is een feit.
Het einde van de vrijheid
Alle individuele vrijheden worden onmiddellijk afgeschaft. Met actieve steun van de bevolking worden tienduizenden politieke regenstanders gevangengezet. De vervolging zal zich al snel uitbreiden tot Jehova’s Getuigen, Roma, homoseksuelen, verstandelijk beperkten en mentaal zieken. Mensen worden vervolgd, niet om wat ze doen, maar om wie ze zijn. In de concentratiekampen zijn dwangarbeid en mishandeling dagelijkse kost, soms met de dood tot gevolg.
Permanente haatcampagne
Het nieuwe regime voert vanaf dan een permanente haatcampagne tegen de Joden en wil ze het land uitjagen. In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog vluchten dan ook ongeveer de helft van de 600.000 Joden, onder meer naar België.
Racistische wetten
In 1935 volgen de racistische 'wetten van Neurenberg'. De Duitse Joden verliezen hun burgerrechten, waaronder het stemrecht, en worden bij wet seksuele relaties tussen Duitsers en Joden verboden. Vanaf 1938 worden Joodse kinderen niet meer toegelaten tot rijksscholen.
Mensen worden vervolgd, niet om wat ze doen, maar om wie ze zijn.
Kristallnacht: geweldexplosie door de losgeslagen massa
Een zeventienjarige Poolse Jood pleegt op 7 november 1938 in Parijs een dodelijke aanslag op een Duits diplomaat. Daarop ontketenen de nazi's in de nacht van 9 op 10 november in heel Duitsland geweld op Joden. Honderden synagogen worden vernield of in brand gestoken en duizenden winkels kort en klein geslagen. Deze geweldexplosie zal bekend worden onder de naam Kristallnacht. Het geweld is vooral werk van paramilitaire nazi's, maar de massa kijkt toe, nu eens lachend, dan zwijgend.
Wanneer in 1938 Hitler Oostenrijk aanhecht en een deel van Tsjecho-Slowakije inpalmt, groeit het Joodse vluchtelingenprobleem enorm. In juli 1938 buigen maar liefst 31 landen zich over de kwestie. De verschillende delegaties benadrukken vooral dat hun land het vluchtelingenbeleid niet kan versoepelen.
Joodse vluchtelingen in België
In de jaren dertig groeit het aantal vluchtelingen uit het Groot-Duitse Rijk sterk, maar de Belgische overheid is heel terughoudend als het erom gaat iemand als 'politiek vluchteling' te erkennen. Vanaf eind 1938 opent België vluchtelingenkampen. Op 30 april 1939 sluit de regering de grenzen.
Intussen verblijven tienduizenden Joodse vreemdelingen in België. onder hen vele 'illegalen', die worden getolereerd voor zover private organisaties voor hen zorgen.
Retour Europa-Verenigde Staten voor de Saint-Louis
Ook daarna is er nauwelijks beterschap. In mei 1939 weigeren Cuba en de Verenigde Staten de toegang van 907 Joodse Vluchtelingen die met de Saint-Louis vanuit Hamburg zijn toegekomen. Het schip vaart terug naar Europa.
Uiteindelijk verdelen België, Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië de vluchtelingen onder elkaar. Het is een druppel op een hete plaat.
Antisemitisme in België
Voor en na de Eerste Wereldoorlog had het antisemitisme in België niet dezelfde intensiteit in België als in Duitsland of Frankrijk. Een eerste broeihaard was het elitaire milieu van Franstalige Belgische-nationalisten. Vanaf 1929 nam het antisemitisme ook toe onder de Vlaams-nationalisten, die als massabeweging een veel grotere invloed had, met onder meer het VNV, het Vlaams Nationalistisch Verbond.
Geen enkele strekking, katholieken, liberalen en socialsten, bleef immuun voor het antisemitisme. De meest problematische combinatie was misschien wel flamingant en katholiek, met Antwerpen vooraan. Anderzijds waren er in alle opiniegroepen ook mensen die de verdediging opnamen van de Joodse bevolking.
In mei 1940 valt Duitsland België, Nederland, Luxemburg en Frankrijk binnen. De Duitse zege is verpletterend, verbijsterend, ongezien.
De oorlog is ook een clash tussen wereldbeelden. Duitsland bestrijdt de democratie als systeem, bevecht de beginselen van de Franse Revolutie (1789) met haar vrijheid en gelijkheid van mensenrechten. Het gaat dus om een conflict tussen de democratie en het fascisme, de Nieuwe Orde van de nazi's.
Gedaan met de vrijheid om te doen wat je wil, weg ook de bonte massa met haar vele verschillen. Een strakke, gedisciplineerde samenleving kondigt zich aan, en niet iedereen is welkom. Integendeel, een groot aantal mensen en groepen — onder wie Joden en 'Roma' — worden vervolgd, verjaagd, geëlimineerd.
Gedaan met de vrijheid om te doen wat je wil, weg ook de bonte massa met haar vele verschillen.
Zoals in andere bezette landen stelt ook België gewillig de ambtenarij ten dienste van de bezetter voor de registratie van Joden. De bedoeling van deze officiële apartheid is duidelijk: de discriminatie en uitsluiting van de Joodse bevolking. Omdat de nazi's geen raciale definitie kunnen geven, hanteren ze een godsdienstig criterium. De Joden moeten zichzelf en hun gezin in het gemeentehuis laten registreren. Wie dat niet doet, riskeert zware straffen.
Soms wachten lokale overheden niet de concrete maatregelen af, maar nemen zelf initiatief, niet enkel tot registratie, maar ook tot een verbod op het uitoefenen van bepaalde beroepen.
Op basis van deze registratielijsten werden mensen opgepakt en verzameld in de Dossinkazerne in Mechelen. Tussen augustus 1942 en juli 1944 zijn vanuit de kazerne 25.490 Joden en 353 'Roma' gedeporteerd naar het Poolse vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau en andere kampen. Bij de bevrijding in 1945 waren naar schatting slechts 1.400 van hen nog in leven.
In Auschwitz-Birkenau werden de helft van alle jongens en mannen, en drie vierde van alle meisjes en vrouwen meteen na aankomst vergast. Vele anderen bezweken in de weken daarna aan mishandeling , ontbering en ziekte of stierven alsnog in de gaskamers.
De enorme fotowand van de gelijkvloerse tot en met de derde verdieping portretteert de slachtoffers die gedeporteerd werden vanuit de Dossinkazerne.
De muur is nog niet volledig. Er wordt nog steeds naar foto’s gezocht, om elke naam een gezicht te geven. Jaarlijks tijdens een portrettenceremonie worden de nieuw gevonden portretten op de wand bevestigd.
Deze blog is gebaseerd op citaten en tentoongesteld beeldmateriaal van de permanente expo in Kazerne Dossin.
