Kunst voorbij het witte kader

Onze koloniale erfenis: focus op kunst en cultuur

17 OKT 2023 – We zijn te gast in Radiohuis Leuven, voor een artist talk met veelzijdig artiest Graciano Dos Santos Sebastiao, mode-ontwerpster Francesca Kitoko en actrice Saloua Hassani en een panelgesprek met kunstenares/curator Sarah Bekambo, cultuurrecensent Pieter T'Jonck en Beursschouwburg-directeur Melat Nigussie. Gastheer is ex VRT-journalist Peter Verlinden.

🎬1 | Artist talk

Sarah Bekambo, zelf kunstenaar en curator (en trotse Leuvenaar!) stelt pertinente vragen aan het panel over hoe het is als artiest van kleur in de cultuursector. Speelt het koloniale verleden mee?

Rolmodel?
Niemand koos ervoor om rolmodel te zijn. Door hun succesvolle carrièrepad worden ze zo bekeken. Zo werd Graciano als artiest opgemerkt bij De Nieuwe Lichting, terwijl hij eigenlijk per toeval in de muziekbusiness was gerold (in een hiphopband omdat hij de ‘juiste looks’ had). Maar de Angolees-Peltenaar is vandaag ook ondernemer. Eentje die de link wil maken tussen kleurrijke toptalenten in de wereld van IT, vormgeving en entertainment en innovatieve opdrachtgevers.

Saloua was al aan de slag als opvoeder toen zij via De Nieuwe Spelers het theaterpad insloeg. Binnenkort studeert ze af bij Luca Drama, maar ze was al te zien op het podium van ‘Jihad van liefde’ en andere producties.

Francesca combineert haar ambities als marketeer met mode en een eigen kledinglijn. Ze doet vooral gedreven wat ze wil doen, maar ze werd/wordt vaak als rolmodel gevraagd in panels. Stilletjesaan heeft ze dat 'embraced'.

Een groep representeren?
“Het is best een last als ze je om die reden vragen”, onderstreept Francesca.
Graciano wil in de eerste plaats als zichzelf op een podium staan en zo inspireren.
Ook Saloua wil niet gereduceerd worden tot een ‘identiteit’. Wel merkt ze bij zichzelf dat ze vaak strenger is voor medespelers met een andere origine. Omdat hun prestatie afstraalt op alle mensen van kleur?

Excuus-Afrikaan?
Wat als je omwille van je kleur en niet omwille van je kwaliteiten wordt gevraagd?
Francesca vertelt over haar mama. Als eerste zwarte vrouw in Aalst had zij het gevoel dat zij zich moest bewijzen. Maar die tijd ligt achter ons. Als het niet ‘for the right reasons’ is, gaat haar dochter niet in op een aanbod.

Graciano houdt zich minder bezig met de beweegredenen van anderen, hij wil vooral zijn verhaal vertellen en inspireren.

“Word je om de verkeerde redenen gevraagd? Grijp dan de kans/macht om op het podium te zeggen wat je wil”, merkt Saloua nog op.

Het koloniale verleden en kunst(enaar)?
Hebben de panelleden eenzelfde relatie met het koloniale verleden?
De impact van het kolonialisme in het algemeen smeedt alvast onmiskenbaar een link tussen de vier mensen op het podium. Maar de individuele link met het verleden varieert.

Sarah en Francesca zijn rechtstreeks verbonden met het Belgische verhaal in Congo, Rwanda en Burundi. Standbeelden van Leopold II bvb zijn daardoor voor hen logischerwijs een veel persoonlijker issue dan voor Saloua (Marokkaanse roots – pleit voor tekst en uitleg bij dergelijke beelden) en Graciano (Angolese roots – begrijpt de pijn en de negatieve herinneringen). Het is trouwens opmerkelijk hoezeer de dynamiek België-Congo verschilt van die tussen Angola en Portugal. Zo krijgen Angolezen probleemloos een reisvisum voor Portugal en op termijn ook burgerschap. Graciano keek vreemd op toen hij in contact kwam met Fedasil in België.

En hoe zit dat met hun kunst? Moderator Sarah getuigt dat toen ze startte als spoken-wordartieste het haar flink wat moeite heeft gekost om bvb. los te komen van het racisme-thema. Geldt dat ook voor de andere panelleden?

“I’m passed that”, klinkt het bij Francesca. De anderen sluiten aan: ze weten dat het publiek hun huidskleur ziet, maar ze willen vooral in alle vrijheid op hun persoonlijke doelstellingen focussen. “En wat met ‘diepe’ teksten zoals die van de alombekende Stromae?”, vraagt Sarah. Iedereen gaat ermee akkoord dat de luisteraars daar meer zouden moeten bij stilstaan. Maar een verplichting om je kunst uit te leggen? Graciano ziet daar meer een rol voor het onderwijs.

🎶 Muzikaal intermezzo

Samen met gitarist Rob voert rapper Graci ons met korte, krachtige teksten naar passages uit zijn leven. Herbeluister 'Zomerschool' op Youtube. ⏬

🎬 2 | Cultuurbeleid onder de loep

Na de pauze nodigt moderator Peter Verlinden Melat Nigussie, Pieter ’T Jonck en Sarah Bekambo uit op het podium voor een panelgesprek over het cultuurbeleid.

De aanpak bij Beursschouwburg Brussel?
Bij wijze van intro duiken we in de programmatie van de Brusselse Beursschouwburg. Sinds 2020 is Melat Nigussie er directeur. In het multidisciplinaire kunstencentrum wordt bewust gekozen om niet altijd de dominante kunstkaders te hanteren, maar ook nieuwe stemmen aan bod te laten komen. En dat wordt gesmaakt door een jong en divers Brussels publiek! De Beursschouwburg is daardoor ook een echte HUB voor communities.

Wat betekent dat, dekoloniseren?
Melat stelt dat dekolonisatie verder gaat dan de politieke context van bevrijding van de koloniale overheersing in de jaren 60. Het gaat ook om het loskomen van het eurocentrisme, een dekolonisatie van de geesten. Artistieke praktijken bieden de mogelijkheid om overheersende denkkaders te doorbreken en andere referenties binnen te brengen.

Sarah ziet dekolonisatie als een traject, dat nog volop loopt. We zijn er nog bij lange niet. Doordat we allemaal een andere kijk hebben op de wereld, een eigen referentiekader, is dekoloniseren erg complex. Net zoals bij bijvoorbeeld de industriële revolutie, zullen we pas als het voorbij is duidelijk weten wat het was.

Pieter onderstreept dat zelfs de politieke onafhankelijkheid niet in één keer gebeurde en ook nog niet helemaal af is. Sommige ex-kolonies betalen nog steeds aan de ex-moederlanden. Ook hij vindt het nog steeds doorwerkende eurocentrisme een groot probleem.

Dekolonisatie in de culturele sector
Het culturele verhaal staat niet los van een zekere machtstrijd, waarbij de ’officiële’ podiumkunsten worden geplaatst tegenover de underground stromingen. Pieter ontwaart vandaag veel vaker veto-gedrag. Iets wat vroeger wel anders was volgens hem, toen podia vaak expliciet de plek waren om te schofferen. Melat vertrekt van het idee dat alles kan op het podium, dat kunst niet begrensd moet zijn, op voorwaarde dat het kwaliteitsvol wordt gebracht. Sarah herinnert zich een expo in het Middelheim waar zij heeft gegidst. Bij de ‘Antwerpse handjes’ rees de vraag of dat racistisch was. Ja, de referentiekaders van kunstenaars/curatoren/publiek spelen een belangrijke rol.

Peter vat het samen: dekoloniseren in de kunst zorgt ervoor dat 'zekerheden' mogen wankelen en dat nieuwe referentiekaders kunnen binnenkomen. Maar zorgt dat er ook niet voor dat mensen onrustig worden, onzeker of zelfs opstandig? Wat moeten we bijvoorbeeld denken van kunstenares Carolina Bianchi die date-rape-drugs neemt op het podium tot ze instort voor het publiek? Sarah haalt het controversiële theaterstuk van Milo Rau aan waarin hij acteurs met een beperking vernederende scènes laat spelen om de 'uitroeiing' van mensen met het syndroom van down aan te kaarten. Wat als Jef Geeraerts’ werk zo op het podium zou worden gebracht met Congolezen uit de diaspora?

Peter peilt ook naar de ervaringen binnen het kunstenaarspanel dat het gesprek meevolgt. Graciano vertelt over zijn project waarbij hij inwoners van Pelt fotografeerde en later peilde naar de emoties die die foto’s opriepen. Een interessante manier om diversiteit in the picture te zetten. Saloua kaart aan dat kunst toch nog wel heel vaak door een witte filter gaat. De benaming ‘theater van kleur’ geeft haar de kriebels. En waarom zouden mensen van kleur geen stuk kunnen maken over bijvoorbeeld het Belgische koningshuis?

Hoe krijgt het koloniale verleden een plaats binnen de kunstenscène?
Dat hoeft niet altijd expliciet benoemd, stelt Melat. Het komt erop aan om mensen te verleiden om met de bril van iemand anders te kijken volgens Pieter.

Saloua pleit daarnaast ook voor universele thema’s, die iedereen raken en voor verbinding zorgen. Melat beaamt. In haar eigen beleving voelde ‘Mémé’, de monoloog van Sarah Van Hee over haar twee grootmoeders, heel vertrouwd aan. Ze merkt ook op dat stukken van Afrikaanse theatermakers dan weer niet per se een belletje doen rinkelen binnen haar vriendengroep.

En wat met kunst uit de koloniale tijd? (vraag uit het publiek).
“Indien het roofkunst is, blijft het diefstal, zelfs als het ooit werd aangekocht op een veiling”, merkt Sarah terecht op. En ze blijft toch ook wel de wenkbrauwen fronsen wanneer ze bijvoorbeeld Afrikaanse kunst ziet hangen in een event-zaal van de KU Leuven. Waarom staat die daar? Is er een vraag voor teruggave? Is het niet beter om die stukken te exposeren waar de context duidelijk wordt?

Peter vraagt zich af of Afrikaanse kunst dan geen deel kan uitmaken van een streven naar diversiteit. Melat is van oordeel dat er minder spanning zou zitten op die thema’s indien er minder discriminatie was in de samenleving.