Het idee, geboren uit de wens om voorbij traditionele structuren te kijken, brengt mensen samen om te onderzoeken hoe democratie anders kan. Van straatacties tot intensieve workshops en een weekend op de Hoge Rielen, Utopegem daagt deelnemers uit om buiten de lijntjes te denken.
In dit interview delen Mieke Heymans (Avansa Kempen), Piet Van Meerbeek (Avansa Oost-Brabant) en Janusz Vanhellemont (Avansa regio Gent) hun visie, ervaringen en de verrassende inzichten die het project al heeft opgeleverd.
Hoe kwamen jullie op het idee van Utopegem en wat inspireerde jullie om het project te starten?
Piet (foto midden): Het idee komt voort uit een jarenlange ervaring met het gebrek aan echte inspraak in democratische besluitvorming. Kiezers hebben weinig echte macht. Dit inspireerde me om te zoeken naar nieuwe manieren om mensen te betrekken bij de ontwikkeling van hun eigen toekomst.
Mieke (foto rechts): Het uitgangspunt was ‘Stel dat we op een onbewoond eiland belanden met een aantal mensen en we mogen zelf bedenken hoe we dat vormgeven, met de focus op besluitvorming, hoe zou dat er dan kunnen uitzien?’. Ik ben vooral benieuwd naar de ideeën die broeien als je ze van de mensen zelf laat komen. Ik was al geïnteresseerd in experimenten met nieuwe besluitvormingsmethoden zoals loting. Piets idee sprak me daarom meteen aan.
Janusz (foto tweede van rechts): Ik twijfelde eerst omdat het project startte rond de verkiezingen en in Gent werkten we al aan een project rond dit thema. Maar dit bleek breder te gaan: hoe democratie anders kan, ook na de verkiezingen. Ik ben benieuwd naar waarom mensen afhaken en hoe we dat kunnen veranderen. In regio Gent hebben we al enkele Utopegem-workshops gedaan naar aanleiding van de verkiezingen in oktober.
Ik ben benieuwd naar waarom mensen afhaken en hoe we dat kunnen veranderen.
Waarom vinden jullie het belangrijk om hierover na te denken op deze manier?
Mieke: Omdat mensen vaak vastzitten in ‘het hier en nu’. Ik zie dat lokale besturen inzetten op participatie, maar gebonden zijn aan randvoorwaarden zoals wetgeving, tijd en middelen. Participatieve projecten blijven daardoor beperkt. Door een wereld te creëren waarin alles mogelijk is, kun je de geest van mensen openzetten en hen vrijer laten denken.
Janusz: Het vertrouwen in democratische instellingen neemt af. Mensen geloven nog in het principe van democratie, maar niet in de manier waarop die nu wordt vormgegeven. Daarom willen we samen met burgers onderzoeken hoe het anders kan, zodat het meer vertrouwen wekt en betere resultaten oplevert.
Piet: Mensen zien het huidige systeem vaak als een vaststaand feit, alsof het niet anders kan. Maar dat is niet waar; elk systeem is het gevolg van politieke keuzes. Als we andere keuzes maken, kunnen we een andere toekomst creëren. Het is belangrijk om mensen te laten voelen dat zij mede-eigenaar zijn van het systeem en dat ze actief kunnen bijdragen, in plaats van alleen toeschouwer te zijn.
Mensen hunkeren naar een samenleving die minder gefocust is op individualisme.
Jullie hebben tijdens straatacties al met heel wat mensen gepraat. Hoe verliep die ‘voorfase’?
Mieke: De straatacties waren een belangrijk onderdeel van ons project. We hebben 500 mensen bevraagd in onder andere Turnhout, Morkhoven, Leuven, Tienen, Aarschot en Gent. Ze kregen drie vragen over het onbewoond eiland: hoe zou dat eiland er moeten uitzien, wat zou je thuislaten en wat zou je willen uitvinden? Veel mensen benoemden samenleven, sociaal contact, respect en elkaar begrijpen. Dit gaf ons de indruk dat mensen hunkeren naar een samenleving die minder gefocust is op individualisme.
Het was ook interessant dat veel mensen ‘minder technologie’ noemden, zoals geen wifi of smartphones.
Piet: Wat opvallend was, is dat bijna de helft van de mensen spontaan zei dat ze het gemeenschapsgevoel belangrijk vonden. Mensen van elke generatie verlangen echt naar een harmonieuzere samenleving. Het was ook interessant dat veel mensen ‘minder technologie’ noemden, zoals geen wifi of smartphones, wat suggereert dat mensen behoefte hebben aan echt persoonlijk contact in plaats van digitaal contact.
Janusz: We deden de straatacties in een mix van grote en kleinere gemeenten, zoals Gent en Morkhoven, en zagen weinig verschil in de antwoorden, zelfs tussen verschillende generaties onderling. De antwoorden kwamen vaak uit dezelfde richting: meer gelijkheid, natuur, vrede, en het belang van elkaar leren kennen.
Mieke: Naast de focus op gemeenschapsgevoel, waren ook mobiliteit en bereikbaarheid veelbesproken onderwerpen. En veel mensen gaven aan dat ruimte en natuur belangrijker voor hen zijn dan technologische vooruitgang.
Jullie organiseerden ook workshops in de verschillende regio’s. Verrassende reacties gehad?
Piet: De workshops werden georganiseerd bij hele diverse groepen: bij scholieren en studenten, in armoede-organisaties, in culturele centra, zelfs in de gevangenis. Tijdens al die verschillende workshops viel het op dat niemand kiest om het Belgisch systeem met politieke partijen en verkiezingen gewoon over te nemen. Meestal landden we op een gemengd systeem, met veel ruimte voor directe democratie. Iets wat me verraste, is dat loting niet populair is. Dat idee werd meestal snel afgeschreven.
Janusz: Bij een workshop in Eeklo, met deelnemers uit een kwetsbare groep, viel me op hoe belangrijk het voor hen was om systemen te bedenken die actief iedereen betrekken, ook kinderen.
Mieke: Ik zag ook veel aandacht voor de verdeling van macht: hoe zorg je dat expertise wordt gedeeld en de macht niet blijft hangen bij een kleine groep?
Dan naar hét weekend. Wat maakt de locatie Hoge Rielen geschikt voor het experiment en hoe ziet het weekend er concreet uit voor de deelnemers?
Mieke: De Hoge Rielen biedt een rustige, afgelegen sfeer die perfect past bij de doelen van Utopegem. Het voelt echt als een onbewoond eiland. Qua praktische overwegingen is het ook ideaal voor een weekend met 100 mensen plus overnachting.
Janusz: We beginnen op vrijdag met een sfeervolle verwelkoming en kennismaking waarbij de deelnemers een keuze maken uit verschillende workshops: theatrale, beeldende kunst of socioculturele workshops gericht op besluitvorming. Experten uit verschillende domeinen zullen tijdens het weekend interveniëren, reflecteren en zorgen voor verbinding met bredere maatschappelijke thema’s. Zondag ronden we af met een toonmoment, waar de deelnemers hun bevindingen presenteren.
Wat voor deelnemers nemen deel aan dit experiment en hoe is het weekend opgezet?
Mieke: De deelnemers zijn grotendeels mensen die op dit moment voelen dat het anders moet én kan. Mensen die bezig zijn met ecologische transitie of nadenken over hoe we rekening houden met toekomstige generaties. Het weekend is zo opgebouwd dat ze mensen betrekken in een democratisch besluitvormingsproces, waarbij verschillende vormen van democratie worden onderzocht.
Piet: Het wordt niet alleen intensief werken. Er is ook ruimte voor plezier met randactiviteiten en muzikale begeleiding. De workshops bevatten creatieve methodieken die ook inhoudelijk een stimulans geven. We willen deelnemers aanmoedigen om zich vrij te uiten en nieuwe ideeën te verkennen.
Wat willen jullie bereiken met de resultaten van dit weekend? Hoe gaan jullie die verder gebruiken?
Piet: We organiseren een toonmoment voor bijvoorbeeld de resultaten van de theaterworkshop en de beeldende kunstworkshops. Met de inhoudelijke voorstellen uit de workshops willen we ook iets doen, waarschijnlijk in de vorm van een publicatie. En als mensen bijvoorbeeld met een idee naar hun politiekers willen stappen, dan kan Avansa hen na het weekend ondersteunen. Tenslotte werken we samen met onderzoekers die ermee aan de slag gaan.
Mieke: Ik hoop ook voor onszelf inspiratie te halen. We zijn bij Avansa veel bezig met participatie, en ik zie methodieken of tools ontstaan die we samen met een lokaal bestuur kunnen gebruiken of om te inspireren. Het is fijn om te zien dat er verschillende sporen zijn waar we nadien op verder kunnen werken.
Om af te sluiten: zijn er gesprekken of personen die je echt zijn bijgebleven?
Mieke: Voor mij intrigeert het idee om de rivieren, bomen en lucht een stem te geven in het debat, iets waar ik nooit eerder zo aan had gedacht. De entiteiten die geen ‘stem’ hebben, zijn de eersten die er last van hebben. Dat neem ik mee.
Janusz: Onze workshop in wijkcentrum De Kring vond plaats in Eeklo, de gemeente met de laagste opkomst voor de lokale verkiezingen in Vlaanderen (54%). Hoe democratisch is een systeem waarin slechts iets meer dan de helft van de kiesgerechtigde bevolking komt stemmen? Dit toont nog maar eens de noodzaak aan voor het herdenken of minstens verrijken van onze huidige invulling van democratie. Zeker bij de doelgroep van mensen in armoede merkte je in gesprekken dat ze nu massaal afhaken.
Piet: Ik herinner me een meisje uit een lagere school waar ik de workshop gaf. Ik vroeg of we nog partijen nodig hebben zoals we ze nu kennen, en ze zei nee, want partijen willen ‘winnen’ en dat hebben we niet nodig. We hebben net mensen nodig die samen beslissingen willen nemen. Mooi toch.
---
Redactie: Janna Dergent — Foto's: Bart van der Moeren en Paulina Januszewska
Utopegem ⎪28-30 maart ⎪Hoge Rielen
Klaar voor een nieuw democratisch avontuur? Wil jij deelnemen aan dit experiment? Verken alle workshops, experts en randanimatie op utopegem.be. Inschrijven kan nog tot 12 maart.
Blijf op de hoogte
Schrijf je in op onze nieuwsbrief en mis zo niets van onze activiteiten, projecten en ander nieuws. We sturen onze nieuwsbrief maandelijks. We gaan je dus niet spammen, beloofd. 😉
